G U S L E

– Semantika, etimologija, istorija i politika –

Piše: Prof. Dr Kaplan BUROVIĆ, akademik

U stravičnom albanskom zatvoru Bureli, osuđen da umre od gladi, dana 28. februara 1979. godine akademik, prof. dr Kaplan Burović završava pisanje svog dela KADARE DHE RAPSODITE (KADARE I RAPSODIJE), zbirka studija o poreklu ciklusa albanskih rapsodija o Krajišnicima, kojim ne samo što striktnom akademskom akribijom odgovara albanskom enverističkom književniku Ismailu Kadare na njegove neistine i falsifikate, već – preko njega vrši i demaskiranje postojećeg režima u Albaniji Envera Hodže, koji se busao u prsa za narodnu vlast, socijalizam, pa i za komunizam, maskirajući ovako njegovu monstruoznu social-fašističku stvarnost, krvavu diktaturu. Što je istina, pred smrt, E.Hodža je i sam priznao, usmeno i pismeno, da on i njegova klika na vrh “komunističke” Partije Rada Albanije, pa i na vrh države, ne samo što nisu bili komunisti, već su bili i jedna crna banda krvavih kriminalaca, omražena od čitavog naroda.

Kako se zna, Kadare pretendira da su gusle albanski instrumenat, a za naše epske pesme da su pozajmica od njihovih, pelaško-ilirsko-albanskih rapsodija !

To je delo Akademik Burović odmah dodao klandestino na čitanje svojim drugovima i poverljivim kolegama, ne samo u svojoj ćeliji, već i po ostalim ćelijama tog zatvora. Treba znati da u tom zatvoru nije bilo nikakvih uslova da se ma što napiše. Preko svega, to je bilo i zabranjeno. Mnogima, a među njima posebno Akademiku, zabranjeno je nizašto i pisanje jednog običnog pisma mesečno roditeljima, pa i deci.

Čim se dočepao slobode on to delo objavljuje u Ženevi (Švajcarska) 2009, znači – posle 30 godina zabrane i sistematskog sabotiranja.

Iako su se napunile 10 godina od objavljivanja tog dela, Albanci ćute. Pa i sam Kadare ! Ćute i Srbi svih vera i političkih orientacija, posebno Titoisti i verski fundamentalisti.

Iz tog dela, prevedeno od samog autora, objavljujemo za naše čitaoce poglavlje GUSLE, jedno od dokaza da su albanske rapsodije o Krajišnjicima prevodi i adaptacije srpsko-bosanskih (muslimanskih) rapsodija.

Predmetne rapsodije, kako se zna, niti se prepričavaju usmeno i niti se pevaju sa kakvim drugim instrumentom, sem gusala. Gusle (sem njih i njihov deseterac stiha !) za ekzistenciju rapsodija su neophodne. Sledstveno, onaj koji ima gusle i dodao ih je drugome, ima više mogućnosti da je i autor tih rapsodija.

Onda – čije su gusle ? Jesu li jugoslovenske i, od ovih, uzeli su ih Albanci, ili su albanske i, od ovih, preuzeli su ih Jugosloveni ? Bezdrugo, postoji i jedno treće rešenje : kao primitivan instrumenat i jako-jako starodrevan, gusle mogu biti i jugoslovenske i albanske, kao i luk i strela. Na ovo pitanje mi nismo u stanju da odgovorimo sa sigurnošću, ali verujemo da su problem rešili drugi od vremena.

Znamo samo ovo : gusle su jako rasprostranjene među svim balkanskim Slovenima, kod Srba, Crnogoraca, Hercegovaca, Bosanaca (kako među muslimanima tako i među hrišćanima), Hrvata, pa i kod Bugara i kod Rusa¹⁾, iz jedne oblasti u drugoj, sa ognjišta na ognjište, posebno kod Srbo-Crnogoraca i Hercegovaca. Kako se zna, gusle su slovenski kordofoni instrumenat, od izdubljenog drveta, obično javorovo, pokrito oštavljenom čaprom. Na samom dnu ove čapre, gde se ona prikucava za kasetu drvenim klincima, prikucana je i struna od 30 dlaka konjskog repa, koja na dva-tri prsta čapre prelazi preko drvenog mostića, ili kamenca, pa se pruža sve do glave konja, ptice ili koje istaknute osobe na samom vrhu drške. Tamo, ispod vrata glave, nalazi se ključ, koji je po potrebi priteže, stegne. Prevlačenjem preko strune gudalom, koje se isto tako sastoji od dlaka konjskog repa (s vremena na vreme se prevlači smolom), proizvodi se zvuk. Gudalo je obično od drenovače.

A kod Albanaca kako stoji stvar ? Gusle ima samo epska zona, Malisori oblasti Malesija e Made (Velika Gora) sa oblastima Šoš i Šalja, sve na samom Severu Albanije, iznad reke Drim i Skadra²⁾.

Kako se zna, oblast Severne Albanije, iznad reke Drim, sve do XVII veka bila je nastanjena isključivo srpsko-crnogorskim stanovnicima, dok je Skadar, čitavih 1.000 godina redom, sve do dana okupacije od Turaka, bio prestolnica Crnogoraca i Srba. U ta vremena, ni u Skadar niti u Malesiji nije bilo žive duše albanske. Lično najveći albanski albanolog svih vremena, akademik, prof. dr Ećrem Čabej (1908-1980) priznaje da su Albanci sišli iz Rumunije i nastanili se u oblast Mata (Iznad Tirane, danas glavni grad Albanije) u X veku naše ere. Množeći se enormno i asimilirajući meštane, keltske Albanoe, Srbe, Vlase i Grke, iz Mata su se iz veka u vek rasprostrli na sve četiri strane Albanije. U XI veku po prvi put ulaze u istoriju, zahvaljujući vizantijskom strategu Duresa Georgu Manijaku, koji ih prima u svojoj vojci kao najamnike, plaćenike. Biskup Marin Bici (1570-1624, Kadare sa svojima pretendiraju da je bio Albanac !), kad je inspektirao današnju Severnu Albaniju 1610. godine, pisao je da se Albanija prostire do reke Drim. Po njemu, preko Drima je Srbija. I svetski poznati nemački istoričar, akademik, prof. dr Georg Štadtmiler piše da je u ta vremena Malesi e Made bila nastanjena skoro isključivo Srbo-Crnogorcima. Albanci su počeli masovno da prodiru u nju tek u XVII veku, pretežno katolici, ali i muslimani. Asimilirajući mesno srpsko-crnogorsko stanovništvo, na toj teritoriji je stvoreno jedno novo stanovništvo, koje je poznati francuski etnograf Ami Bue (A.Boue, 1794-1881) okarakterisao kao “srpski bastardi”³⁾.

Mnogi od njih dan-danas znaju srpski, pa je ta oblast poznata kao dvojezična. Nema sumnje da su albanizirani Srbo-Crnogorci uneli kod autentičnih Albanaca gusle, jer – da su ih ovi imali i pre – imale bi ih i ostale oblasti Albanije.

Albanci ove oblasti, bili katolici ili muslimani, poznati su kao arnauti, kao najamnici, mercenari. Mnogi su od njih (katolici i pod “muslimanskim” imenima) išli za turskim pašama i begovima na sve strane sveta i borili se pod turskom zastavom. U ta vremena Krajina (Oblast u Hrvatskoj), koja je bila na granici Turske imperije, bila je jedna vrsta megdaništa, gde su se sreli junaci iz Turske imperije (Posebno muslimani Bosne) sa hrišćanskim junacima iz Austro-Ugarske imperije i delili megdane. O tim megdanima su pevali guslari i jedne i druge strane, svaki na svoj način i svojim nadahnućem. Tako je stvoren albanski ciklus Krajišničkih rapsodija, koji je ili prevod ili imitacija bosanskih muslimanskih rapsodija.

Početkom našega veka (XX) Malisori te oblasti nisu bili ni 10.000 ljudi, znači ni 0,06% broja stanovnika Jugoslavije i ni 1% od broja stanovnika Albanije. Približno ovako stoji stvar i sa teritorijalnom rasprostranjenošću. Preko 99% Albanaca ne zna ni što su gusle. Pa ni sam Ismail Kadare. On nema ni ideju gusala. Za njega gusle su sa žicom⁴⁾, dok drugi, kako smo to videli iz episode u jugoslovenskoj emigraciji u koncentracionom logoru Čerma, poglavlje VIove naše monografije, misle da je “vegel e mallkuar” (prokleto sredstvo) i, kao takvo, ne samo što ih ne uzimaju u ruke, ne samo što neće da ih slušaju, već neće ni da ih vide očima. Njihova averzija je flagrantna dan-danas.

Epska albanska zona je pogranična sa Crnom Gorom. Kako se zna u Crnoj Gori gusle su rasprostranjene tako mnogo, da, kako rekosmo, do kasno nije bilo ognjišta bez njih i bez GORSKOG VIJENCA Petra II Petrovića Njegoša.

U Blizini ove albanske epske zone nalazi se i Dukađin, malo niže Mirdita, hrišćansko-katolička zona, koja je, isto tako kao i Malesija e Made, uživala neke privilegije duž čitave turske okupacije. Ona je činila skoro isti život kao i Crna Gora. I pored toga, u Mirditi i Dukađinu nema ni traga guslama, da ne pođemo niže, prema Tirani i pupku savremene Albanije. U XIV-XV veku Albanci su se hiljadama, ako ne i desetinama hiljada preseljavali iz Južne Albanije za Grčku i na ostrva Egejskog mora. I tamo nema guslama ni traga. Pa ni u Italiji, gde su se preselili posle smrti Skenderbega. Kako je moguće da je oni imaju samo u pomenutoj zoni, gde se zna da su došli iz Srednje Albanije, i to duž XVII veka ?! Stotinama hiljada Albanaca, u XVIII-XIX veku siđoše sa albanskih gora i smestiše se u Srbiji (u Metohiji i na Kosovu), opustošiše je posle inkursije Pikolominija, epidemije kolere i Velike Seobe Srba (Patrijarh Arsenije Crnojević). Ni među ovim Albancima ne nalazimo ni traga guslama.

Početkom XVIII veka, iz oblasti Skadarskog Jezera, preselili su se Albanci (zvani Arbneši), koji su tu bili stigli iz Mirdite pre kratkog vremena, i pođoše u Zadar Hrvatske. I oni su hrišćani i katolici, kao i oni Malesija e Made. Ni među njima guslama nema ni traga, ni instrument, niti apelativu gusle, pa ni lahuta – prononcira se ljahuta.

Na albanskom jeziku, a u tekstu svog dela “CUNEUS PROPHETARUM”, po prvi put spominje nekakvu LAUDU Srbin Petar Bogdan (1601-1674), koji piše doslovno: “…ata që kënduekshin ndë mjedis të vashzavet e rasa të laudave…” (…oni koji su pevali sred devojaka je slučaj lauda…)⁵⁾. U ta vremena još nije bila određena albanska azbuka, pa ne znamo šta je to biskup Bogdan podrazumevao pod slovom L, naše LJ ili L. Činjenica je da dan-danas Albanci prononciraju taj apelativ LL – naše L: LLAUDA. Prelaz LL u L (naše LJ) mislimo da je počeo naslovom dela LAHUTA E MALCISË Đerđa Fište. Kod Bogdana imamo i jednu drugu stvar : on apelativ lauda (të laudave) upotrebljva u množini, što je moguće “doslovan” prevod za naše pluralia tantum gusle, kojima na albanskom jeziku nije mogao da nađe drugi ekvivalenat.

Ali je veća mogućnost da nije reč o našm guslama, nego upravo o azijatskom instrumentu LAUDA.

Znači – kod Albanaca se po prvi put, u XVII veku, spominje lauda !

Lauda (Albanci su je prilagodili u LAUTA) nije albanski instrumenat. Ona je poreklom iz indije: al-‘ūd (اَلْعُود‎) – “ime jednog drveta prijatnog mirisa” od čega se pravi lauta. U Evropu su je preneli Mavri u XIII veku n.e. U Evropu, ne u Albaniju! U Albaniju je sigurno stigla sa turskim okupatorima, pod čijom su zastavom marširali i Arbanasi. Liči, ali ni po spolašnjem izgledu nije kao gusle. A razlikuje se od njih i po mnogo čemu drugo. Iako su obe kordofoni instrumenti, indijska lauda je obično sa žicom, pa je kao takva žičani instrument, dok su srpske gusle sa strunom, pa se kao takve klasificiraju u gudačke instrumente. I način proizvođenja zvuka im je različit. Lauda (indijanska, ne albanska !) daje zvuk trzanjem, okidanjem, dok gusle daju zvuk prevlačenjem gudala, koje se s vremena na vreme maže smolom. Znači, srpske gusle (Pa i albanska ljahuta !) sa indijskom laudon nisu ista stvar, dok sa srpskim guslama, albanska ljahuda je ista stvar, isti instrumenat. Sa druge strane, srpski apelativ gusle, sa albanskim apelativom ljahuta nisu isti apelativ, ali jesu isti apelativ albanska sa indijskom lauda.

Postavlja se pitanje, ono čime prate Albanci krajiške rapsodije, što su : srpske gusle, ili indijsko lauda ?

Činjenica je neosporna da Albanci ne prate svoje krajiške rapsodije indijskom laudom, već srpskim guslama. Naglašavamo ono SRPSKIM, jer iako ih Albanci nazivaju ljahuta, one nisu lauda, već su gusle. Nema albanska “ljahuta” ništa sa indijskom laudom, jer su to autentične srpske gusle, što nam dokazuju i ovi njeni elementi: oštavljenu čapru, koja prekriva kasetu njihove “ljahute”, Albanci je ne nazivaju ni arapski, niti indijski, pa ni albanski (lëkurë), već čisto srpski – čapra. Pomenutu srpsku smolu isto tako ne nazivaju drukčije do srpski – smola. Na albanskom bi trebalo da bude rrëshirë, ili čimčakiz. Tako i kamanec. Znači imamo jednu očitu albansku pozajmicu od Srba.

Srbi apelativ gusle imaju najmanje od XII veka, kad su sa njima dočekali Fidriha Prvog Barbarosu u Nišu, na čelo sa svojim vladarom Stefanom Nemanja, koji mu je ponudio pomoć srpske države u krstaškom ratu. “Kažu da je Barbarosa bio zadivljen zvukom gusala i pjevanjem uz njih, pa se mnogo interesovao oko pojedinosti vezanih za gusle” (WIKIPEDIJA). Činjenica je sasvim neosporna da su kroz čitav srednji vek, sve do oslobođenja od turskog ropstva, gusle odigrale jako značajnu ulogu učiteljica i škola srpskog naroda, koje – kako škole i učitelje – turski okupatori im nisu dozvoljavali. Guslari su, kroz vekove, u njihovim eposima opevali događaje iz nacionalne istorije, sve dok ti događaji nisu konačno zabelježeni i tako prešli u tekstove istorije.

I kod Albanaca, Malesi e Made, gusle su odigrale značajnu ulogu, ali ne onu koju su odigrale kod Srbo-Crnogoraca. To je prvo. Drugo, gusle su prešle sa srpskih ruku u ruke Albanaca preko onih što nam ih Ami Bue nazva “srpski bastardi”.

Mišljenja smo da su u početku i Albanci Malesije nazivali ovaj instrumenat GUSLE, kao i Srbi. Kasnije, moguće upravo zahvaljujući P.Bogdanu, počeli su da ga zamenjuju sa apelativom LAUTA, ni najmanje ne misleći na to da taj instrumenat nije lauta.

Postoji mogućnost da je u albanski jezik ušla prvo reč LAUDA, pa i sam taj instrumenat, pošto je i P.Bogdan spominje kod Albanaca Kosmeta, dok gusle nigde ne spominje u njihove ruke.

Ovde treba da dodamo i jednu drugu stvar: GUSLE (pluralia tantum) je srpska reč sa onomatopeijskom etimologijom, po gudanju, po čemu imamo i apelativ GUDALO, sastavni deo gusala, dok kod Albanca njen “ekvivalenat” LJAHUTA, kako videsmo, nije domaća, albanska reč. Ovde imamo posla sa jednom pozajmicom, što znači da Albanci dan-danas nemaju svoju reč za gusle. Zato, pored apelativa ljahuta, upotrebljavaju i apelativ gusla, iako su ga albanski akademici izbacili iz njihovog REČNIKA, putem purifikacije od slovenizama, kao što su izbacili i srpski apelativ NADJA, koji su zamenili sa turcizmom SABAH, pošto muslimanskoj psihologiji savremenog Albanca više odgovara SABAH, pa i njihovi nemuslimani moraju da se potčine i prilagode svojim prozelitima. Činjenica je neosporna da upravo ovi prozeliti dan-danas, čim otvore oči ujutro, kažu: “Nadja mir !” (Dobro jutro !). I to srpskom sintaksom, a ne albanskom: mir, ne e mirë.

Isto možemo reći i za mnoge druge reči, ali ovde spominjemo samo i upotrebu od Albanaca srpskog apelativa SMOLA (Na alb. rrëshirë, çimçakëz), jer to nije objekat ove studije.

Ovde bih dodao i ovo: Mnogi albanski guslari, ne samo što po njihovom poreklu nisu bili Albanci, već su bili i autentični Srbo-Crnogorci, profesionalni guslari, koji su prilikom svečanosti išli od kuće do kuće Albanaca i “Albanaca”, i pevali im, obično uz naplatu, posebno oni iz tzv. Čitlučke škole guslarenja, među kojima se istakao naš guslar Dževro Burović, inače osnivač te škole.⁶⁾

I dok Ismail Kadare pretendira da su gusle, kao instrumenat, njihove⁷⁾, albanski akademici se do danas još nisu prononcirali za to⁸⁾.

Treba znati da je u albanski jezik prvo ušao toponim Krajina, oblast u Hrvatskoj, gde su tadanji junaci činili svoje dvoboje, megdane. Posle toga, kad su počeli da pevaju rapsodije o tim junacima, po srpskom Krajinske pesme, Albanci su ih nazvali Këngët e Krajinës. Tek posle ovoga oni stvaraju i neologizam KRESHNIK, po srpskom KRAJIŠNIK – “junak koji ide u Krajinu da deli megdan”. Posle toga ova reč u albanskom jeziku dobija značenje “junak, heroj”, pa i “vitez”. I albanski akademici, u njihovom REČNIKU, apelativ KRESHNIK vezuju sa epskim junakom njihovih narodnih rapsodija, koji – po njima – vrši “herojska dela za odbranu mesta i naroda”, što je daleko od istorijske istine, ali se time sada nećemo baviti iz više razloga.

Zatvor u Burelju,

Albanija, 28. februar 1979.^*)

_____________

1) GORKI, Maksim: VEPRA TË ZGJEDHURA, tom. 6, Tirana 1985, str. 510.

2) Albanci pretendiraju da se kod njih gusle prostiru i na prostoru Malesi e Gjakoves, Dukađin, Plav, Gusinje, Rugovo, Kraja, Postriba, Puka i na Kosovo (WIKIPEDIJA). Ali to nije istina. U te predele vrlo retko se mogu videti gusle, i to samo u rukama Slovena, ili u ruke još potpuno ne albaniziranih Slovena. Kako smo naglasili u VI poglavlju ove monografije, albanski muslimani i ne mogu zamisliti gusle. Oni ih mrze ništa manje od samih Srba, kao i krst i svaki drugi njihov simbol.

3) Koliko za primer navodimo da najčešće ime za muškarce Malisori imaju antroponim PRELË,-a, ili PRELOC-i. A kao prezime Prela, Prelvuka, Prelmarku, Prelgila i tutti quanti. Što znači na albanskom jeziku antroponim Prelë ? Odakle mu je poreklo, etimologija ? U albanskom jeziku reč PRELË,-a nema nikakav smisao, nikakvu etimologiju. Dok na srpskom jeziku evo vam je: PREDRAG = “mnogo volen”. Skraćenica ovog imena, tako mnogo rasprostranjena i aktuelna, čini : PRELJO–PRELJA–PRELJAŠ. Iz ovih skraćenica su proizašla i poznata prezimena: PRELJIĆ, PRELJEVIĆ, PRELJAŠEVIĆ i druga.

4) KADARE, Ismail: Mbi eposin e kreshnikëve, list DRITA Nr. 950, Tiranë, 04 shkurt 1979, str. 11, kol. 4. I u citiranom romanu NËPUNËSI I PALLATIT TË ËNDRAVE, str. 307, ovaj Kadare kaže: “Gusla nije bila do samo jedan običan instrumenat od drveta, koja se držala lako u ruci, i samo sa jednom žicom. Beše sasvim neverovtno da taj đigantski starinski epos nanovo donese u život to parče drveta sa tom žicom preko”. Znači, ni godine 1989, pošto je objavio “njegovu studiju” u diskusiji, ovaj Kadare nije uzeo muku da vidi očima gusle-ljahutu, prema kojoj ima tako mnogo pretendiranja. Ni “majka” Solomona, prema pretendiranom sinu, nije pokazala jedan takav indiferentizam. Ali nije kriv samo Kadare. I albanski akademici misle da su gusle sa žicom, pa i samo sa jednom: Čudim se kako ih nisu uporedili sa violinom Paganinia, ili tačnije – Paganinia sa njihovom ljahutom, jer – sigurno – da svira na violini samo sa jednom žicom, od albanskog guslara mora da je to naučio. Ali nije za čuditi se ako to učine sada, čim budu saznali za ovu moju studiju. Vidite: FJALOR I GJUHËS SË SOTME SHQIPE, Tiranë 1980. Nema sumnje da je Kadare iz ovog REČNIKA i od ovih akademika naučio reč lahuta, jer je svojim očima sigurno još nije video.

Dodajemo ovde da i u WIKIPEDIJI piše za gusle : “narodni instrument južnog Balkana s jednom, ili eventualno dve žice ”. Gusle jesu narodni instrumenat, samo ne “južnog Balkana”, gde mu nema traga. Posebno: gusle nisu ni sa jednom, niti sa dve žice. Ni gusle, niti njeno gudalo. I one i gudalo su od konjskog repa. Polazeći od ovoga, albanska ljahuta, pošto je istovetna sa srpskim guslama, nije ni lauda, niti ljahuta, već su to gusle, autentične srpske gusle. Dodajte k tome i smolu, čapru i kamenac (srpske reči, sastavni deo naših gusala i albanske “ljahute”), koje Albanci isto tako nazivaju smola, čapra i kamanec, verujem po srpskom, jer u indijskom jeziku ne postoje reči smola, čapra i kamanec. Kao i mnoge druge srpske reči i ove su albanski čistunci izbacili iz njihovog akademskog REČNIKA. Prema tome lahuta Albanaca nije indijska llahuta, već srpske gusle. Albanci, odomaćeni donekle sa apelativom llauda, nazvali su tako gusle u početku. Dan danas neki od njih ih nazivaju LLAHUTA. Kako rekosmo, Đ.Fišta je sa njegovim delom doprineo mnogo da se to ime modulira u LJAHUTA.

5) BOGDAN, dr Petar: CUNEUS PROPHETARUM, Padova 1685.

6) SHKRELJ, Redžep: Čuveni guslari na Pešteru, u ALMANAH 31-32, Podgorica 2005.

7) KADARE, Ismail : idem, c.d.

8) AKADEMIA E SHKENCAVE E RPSSH: FJALOR ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Tirana, 1985. Str. 592, kol. II.